زمان تقریبی مطالعه: 29 دقیقه
 

ابومعاذ بشار بن برد




‌بَشّار بن بُرد، ابومُعاذ، شاعر نابینا و بلند آوازه عرب زبان عراقی سده دوم بود.


۱ - شناخت اجمالی


خانواده‌اش در اصل از طُخارستان یا شرق ایران بود. جدّش در زمان لشکرکشی مُهَلَّب اسیر و به عراق برده شد؛ پدرش، که سرانجام به دست بانویی عرب از قبیله عُقَیلِ بصره آزاد شد، از بنّایان آن شهر بود. بشّار در بصره زاده شد، تاریخ دقیق تولدش معلوم نیست، اما احتمالاً حدود ۹۵ یا ۹۶ بوده است. او دیرزمانی خود را به قبیله عقیل منتسب می‌کرد و در عین حال به ستایش شکوه ایران کهن، که با گرایش شعوبیش سازگار بود، می پرداخت، و این دستاویز خوبی بود برای منحرف ساختن توجه بدگویان نسبت به حقارت خانوادگی او که حتی افسانه همخونیش با شاهان گذشته هم آن را چنان‌که باید نمی‌پوشانید.
[۱] علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۱۳۵، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.


۲ - پیدایش قریحه شاعری


گفته‌اند که قریحه شاعری بشار در ده سالگی نمودار شد.
[۲] علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۱۴۳ـ۱۴۴ به نقل از منبعی بَصْری، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
محیط بصره در روزگار او برای پرورش قریحه‌ای از این نوع بغایت مساعد بود؛ توقفگاه کاروان‌ها (مِرْبَد)، که تا نیمه‌های سده سوم اهمیت بسیار داشت، برای این هنرمند جوان در حکم مکتبی بود و او در این مکتب در حیطه سنّتی شعری قرارگرفت که آن روز در عربستان مرکزی و شرقی در اوج شکوفایی بود.
[۳] علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۱۴۳ـ۱۴۵، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
بشار شاعری مدیحه سرا، مرثیه گو و هجاگو بود؛ و نه کوریِ مادرزاد موجب شد که مطرود زنان یا اعیان روزگار خویش شود نه کراهت منظر؛ او مهارت پیدا کرده بود که با مدایح غرّای خود، اثر خوش به جا گذارد و با هجائیه‌های خود دیگران را مرعوب سازد.

۳ - شاعر دربار والیان اموی و عباسی


از ابیات پراکنده یا قطعاتی که به دست ما رسیده چنین برمی آید که بشار شاعر دربار والیان اموی، مانند ابن هُبیره
[۴] علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، ج۳، ص۱۹۷و۲۳۶، الاغانی، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
یا سَلْم بن قُتیبه (حداکثر تا ۱۳۲)
[۵] علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۱۹۰، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
یا امیر سلیمان فرزند خلیفه هشام،
[۶] حسن بن عبدالله عسکری، دیوان المعانی، ج۱، ص۲۹۱ـ۳۰۳.
بوده است. از او حتی مدیحه‌ای در دست است که در وصف مروان، آخرین حکمران اموی، سروده شده است.
[۷] حسن بن عبدالله عسکری، دیوان المعانی، ج۱، ص۳۰۶ به بعد.
چنین می‌نماید که ظهور عباسیان در رونق کار بشار، که در آن روزگار ۳۷ ساله بود، خللی وارد نیاورد. او زیرکتر از آن بود که نتواند خود را با اوضاع و احوال تازه سازش دهد. پیگیری جزئیات امر دشوار است، اما گفته‌اند قصیده‌ای را که ابتدا در ستایش ابراهیم بن عبدالله علوی سروده بود، سرانجام به نام منصور خلیفه عباسی کرد.
[۸] علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۲۱۳، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
[۹] حسن بن عبدالله عسکری، دیوان المعانی، ج۱، ص۱۳۶.
بشار از نخستین روز بنای بغداد در ۱۴۵، در آن شهر زندگی می‌کرد.
[۱۰] محمد بن عمران مرزبانی، الموشّح، ج۱، ص۲۴۷ـ۲۴۸، ص ۲۴۶ـ۲۵۰.


۴ - ممدوحان


ممدوحان او در آن روزگار یا بزرگان بصره، چون سلیمان حَبشی (والی در ۱۴۲) یا فرزندش (والی در حدود ۱۷۶)
[۱۱] علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۱۶۵ـ۱۶۷، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
[۱۲] علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۲۰۷، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
بودند یا رجالی چون عُقْبَة بن سَلْم (والی در ۱۴۷)
[۱۳] علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۱۷۴ـ۱۷۵، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
و فرزندش نافع (والی در ۱۵۱)
[۱۴] علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۲۳۰، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.


۵ - بشار و خلیفه منصور


از حکایاتی چند چنین برمی آید که ظاهراً بشار در روزگار خلیفه منصور بسیار مقرّب، و چه بسا در سفر حج از همراهان او بوده است.
[۱۵] علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۱۵۳، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
[۱۶] علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۱۵۹، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
[۱۷] علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۱۸۸، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
[۱۸] علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۲۱۲، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
[۱۹] علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۲۳۹، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
[۲۰] حسن بن عبدالله عسکری، دیوان المعانی، ج۱، ص۲۵۷.
[۲۱] حسن بن عبدالله عسکری، دیوان المعانی،قصیده ۲۹ بیتی، ج ۲، ج۱، ص۲۷۵، ص ۲۴.
ولی بعدها مناسبات شاعر با خلیفه تیره شد. از برکت همین مراودات رسمی است که اطلاعات گرانب‌های بسیاری درباره زندگی شاعر به دست ما رسیده است. اما، بی گمان، این مراودات رسمی به اندازه روابط او با نحویان بصره، چون ابوعمرو بن علاء و ابوعُبَیده و اصمعی، یا با پارسایان شهر، چون حسن بصری (متوفی ۱۱۰)
[۲۲] علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۱۶۹ به بعد، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
یا مالک دینار (متوفی ۱۳۱)
[۲۳] علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۱۷۰، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
اهمیت ندارد. سخنان نیشدار او درباره دو شخصیت اخیر با علاقه طبیعی وی به آمیزش با کسانی که به سبب خلقیات یا معتقدات دینی خود مطرودند، همساز است و آن را تأیید می‌کند. نوشته‌هایی که بیش‌تر افسانه‌ای است تا معتبر، این جنبه از زندگی بشار و ماجراها و طغیانهای کفرآلودش را در نظر مجسم می‌سازد.
[۲۴] علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۱۸۵ـ۱۸۶، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
[۲۵] علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۲۳۳، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
فحّاشی‌های بشار نسبت به حَمّاد عَجْرَد حاکی از آن است که این مناسبات گاه چه حدّتی پیدا می‌کرده است
[۲۶] علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۱۳۷، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
[۲۷] علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۲۰۵، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
[۲۸] علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۲۲۳، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
[۲۹] عمرو بن بحرجاحظ، البیان والتبیین، چاپ عبدالسلام محمد هارون. ج ۱، ص ۳۰).
تندخویی و تیززبانی، منش و بالاتر از همه حساسیتش نسبت به نوانی و محرومیّت خود، تا حد زیادی جنگ و ستیزهای هجایی شاعر را با رقیبان یا دشمنان نشان می‌دهد. با این‌همه، انگیزه‌های دیگر را که در عرصه اعتقادی علّت حدّت این جدالها را روشن می‌سازند، نباید از نظر دور داشت. اعتقادات شعوبی یکی از این علل است.
[۳۰] علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۱۳۸ـ۱۳۹، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
[۳۱] علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، ج۱، ص۱۷۴ـ۱۷۵، الاغانی، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
[۳۲] علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۱۶۶، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
[۳۳] علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۱، ص۲۰۳ـ۲۰۴، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
عقیده ناپایدار بشار نسبت به واصل بن عطا (متوفی ۱۳۱ در بصره)، که گاه او را می‌ستاید و گاه هجوش می‌کند، موضع‌گیریش را در برابر معتزله نشان می‌دهد.
[۳۴] عمرو بن بحرجاحظ، البیان والتبیین، چاپ عبدالسلام محمد هارون. ج ۱، ص ۱۶
[۳۵] علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۱۴۵، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.


۶ - مذهب


اعتقاد دینی بشار معمّایی شده است؛ ظاهراً این اعتقاد در تغییر بوده و از روی فرصت طلبی کتمان شده است؛ مثلاً وی در باب شاعران مورد علاقه خود، نظیر کُمَیْت یا سیدحِمْیَری که از ۱۴۷ تا ۱۵۷ در بصره می‌زیست
[۳۶] علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۲۲۵، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
[۳۷] علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۷، ص۲۳۷، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
جانب احتیاط را نگه داشته، و این حاکی از آن است که وی شیعی مذهب نبوده است.
[۳۸] علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۱، ص۲۰۱، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
اتهام زندقه که بر بشار وارد کرده‌اند و حکایاتی که بیش‌تر شواهد مثال است تا اقامه دلیل، نمودار اصول اعتقادی نامتجانسی است که در آن‌ها، معتقداتی مانوی، متأثر از آیین زرتشتی، دیده می‌شود
[۳۹] عمرو بن بحرجاحظ، البیان والتبیین، چاپ عبدالسلام محمد هارون. ج ۱، ص ۱۶
(که این بیت مشهور او را نقل کرده است: الارض مُظَلَمةٌ والنّار مُشرِقةٌ/ والنّارُ معبودةٌ مذکانت النار)
[۴۰] عمرو بن بحرجاحظ، البیان والتبیین، چاپ عبدالسلام محمد هارون. ج ۱، ص ۹۷، س ۷
[۴۱] ابن ندیم، ج۱، ص۳۳۸، کتاب الفهرست،س ۱۰، چاپ فلوگل، لایپزیگ ۱۸۷۱ـ۱۸۷۲.

ظاهراً شکاکیّتی ژرف با این اعتقادات همراه بوده است،
[۴۲] علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، ج۳، ص۲۲۷،س ۱، الاغانی، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
[۴۳] حسن بن عبدالله عسکری، دیوان المعانی، ج۲، ص۲۶۴.
شکاکیتی آمیخته با بینشی جبری که او را به بدبینی و لذت جویی رهنمون می‌شده است.
[۴۴] حسن بن عبدالله عسکری، دیوان المعانی، ج۱، ص۲۳۲.
[۴۵] ابن قتیبه، عیون الاخبار، ج۱، ص۴۰.
با این‌همه بشار نیز همانند دیگر همفکرانش ناگزیر بود به «تقیّه» و تظاهر به پاک اعتقادی و حمیّت دینی که با اعتقادات واقعیش تضاد تمام داشت، توسل جوید (مثلاً برای اشعارش در ذمّ ابن العوجاء مرتدّ که در کوفه با شکنجه کشته شد).
[۴۶] علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۱۴۷، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
[۴۷] حسن بن عبدالله عسکری، ج۲، ص۳۶،بیت ۳ که متضمن پاک اعتقادیِ راسخ است، دیوان المعانی.

این حزم و احتیاط بشار نتوانست رسوایی خلقیّات، هجویه‌ها و بدعت‌های او را به دست فراموشی سپارد. توطئه‌ای که در بصره به مخالفت با او طرح ریزی شد، سبب گردید تا وی از چشم خلیفه المهدی بیفتد.
[۴۸] علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۲۴۳ و بعد، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
این توطئه ظاهراً فراگیر بوده است؛ یعنی در زمان این خلیفه، همه کسانی را که به زندیق بودن متهم شده بودند، تعقیب و آزار می‌کردند.
[۴۹] علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
بشار را به بند کشیدند و تازیانه زدند و سپس به مردابی در بطیحه افکندند
[۵۰] محمدبن جریر طبری، تاریخ الرسل والملوک، ج۶، ص۴۱۰، قاهره.
[۵۱] علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۲۴۷ـ۲۴۸، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
و این در ۱۶۷ یا ۱۶۸ اتفاق افتاد؛ در آن هنگام بیش از هفتادسال از عمر شاعر گذشته بود (و نه نودسال که بر اثر اشتباهی در ضبط بعداً نقل شده است)
[۵۲] علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۲۴۷ـ ۲۴۹، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
[۵۳] احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۷، ص۱۱۸، مدینه، بی تا، ج ۷، ص ۱۱۲ ۱۱۸    
[۵۴] ابن خلکان، وفیات الاعیان، ج۱، ص۸۸، قاهره ۱۳۱۰، ج ۱، ص ۸۹ـ۹۰، چاپ عبدالحمید، قاهره، ج ۱، ۲۴۵، ش ۱۱۰.


۷ - آثار


بشار در روزگار خود به عنوان خطیب و مترسّل شهرت داشت
[۵۵] عمرو بن بحرجاحظ، البیان والتبیین، چاپ عبدالسلام محمد هارون. ج ۱، ص ۴۹)
، اما آوازه او بیش‌تر در شاعری است. دستاورد شعری او، هم زیاد و هم متنوع است. متأسفانه این آثار به صورت اصلی در دسترس ما نیست. بشار به سبب نابینایی به «راویان» خود وابسته بود که از آنان چهارتن را می‌شناسیم، بویژه خلف احمر را که شهرت بیشتری دارد.
[۵۶] علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۱۳۷، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
[۵۷] علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۱۶۴، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
[۵۸] علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۹، ص۱۱۲، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
[۵۹] علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۹، ص۱۷۰، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
[۶۰] علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۹، ص۱۸۹، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
با اینهمه، هیچیک از این راویان، به گردآوری دیوان استاد خود نپرداخت. قطعاتی که بشار به مناسبتهای گوناگون سروده بود، همراه با قلم اندازهای ارتجالی و هجویه هایش به اندک مدتی نایاب گردید و در عین حال اشعاری کمابیش مشکوک به او نسبت داده شد
[۶۱] حسن بن عبدالله عسکری ، دیوان المعانیدیوان، ج ۱، ص ۳۰۹
از همان سده سوم به بعد، آثار او تنها در پرتو منتخباتی (اختیارات) شناخته شد که افرادی چون هارون بن علی (متوفی ۲۸۸)
[۶۲] ابن ندیم، کتاب الفهرست، ج۱، ص۱۴۴، چاپ فلوگل، لایپزیگ ۱۸۷۱ـ۱۸۷۲.
یا احمد بن ابی طاهر طیفور (متوفی ۲۸۰)، مؤلف اختیار شعر بشار،
[۶۳] ابن ندیم، کتاب الفهرست، ج۱، ص۱۴۷، چاپ فلوگل، لایپزیگ ۱۸۷۱ـ۱۸۷۲.
تألیف کردند. در ربع چهارم از قرن چهارم، ابن ندیم مجموعه‌ای در حدود هزار صفحه از اشعار گزیده وی را دیده است
[۶۴] ابن ندیم، کتاب الفهرست،ص۱۵۹، چاپ فلوگل، لایپزیگ ۱۸۷۱ـ۱۸۷۲.
این کتاب به هیچ روی همان اختیار منْ شعر بشار دو برادر خالدی موصلی نیست که ابن ندیم هنگام برشمردن آثار آنان
[۶۵] ابن ندیم، کتاب الفهرست، ج۱، ص۱۶۹، چاپ فلوگل، لایپزیگ ۱۸۷۱ـ۱۸۷۲.
از آن یاد نکرده است؛ با اختیار من شعر بشّار تنها از طریق مستخرجات تُجیبی (سده پنجم، چاپ علوی، علیگره ۱۹۳۵) آشنایی یافته‌ایم. نسخه خطی منحصر به فردی متعلق به قلمرو شرقی جهان اسلام (احتمالاً از قرن ششم) حاوی اشعاری با قوافی از «الف» تا «ر» اساس چاپ ابن عاشور (۳ جلد، قاهره ۱۹۵۰ـ۱۹۵۷) قرار گرفته است که به هیچ روی رضایت‌بخش نیست. بنابراین، آثار بشار باید با احتیاط بررسی شود.
آثار او مشتمل است بر قصایدی سه بخشی فاخر و پرشکوه و به سبکی متین؛ این اشعار، هراندازه که از نظر قالب و مضامین سنتی باشند، بر نوعی جدایی و گسستگی از اشعار یک نسل پیش از خود گواهی می‌دهند. بشّار با هجویه‌ها و لحن زنده و آزاد آن‌ها در ردیف هجاگویان عصر اموی جای می‌گیرد
[۶۶] علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۲، ص۶۶، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
[۶۷] علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۱۸۸، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
[۶۸] علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۲۰۲، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
در هجوپردازی نیز گاهی با گرایش به غرابت یا نقیضه گویی
[۶۹] علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۲۳۱، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
نوآوری می‌کند. با این‌همه، ظاهراً بویژه در رثائیه است که مقام ممتاز دارد. در خمریه های او کراراً گرایشی به اشعار عاشقانه دیده می‌شود
[۷۰] علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۱، ص۲۰۷، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
[۷۱] بشّاربن برد، شعره و اخباره، قاهره ۱۹۲۵، ص ۱۰۹.
این اشعار، که مخاطب بیش‌تر آن‌ها بانویی بصری به نام عَبْدَه است، به نام معشوقه‌های دیگری احتمالاًبا نام‌های تخیلّی نیز هست. این اشعار، که گاه شهوانی و حتی واقعگرایانه اند،
[۷۲] علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۱۵۵، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
[۷۳] علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۱۶۵، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
[۷۴] علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۱۸۲، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
[۷۵] علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۲۰۰، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
و گاه آکنده از ساده دلی و معصومیّت «مؤدبانه»، گویی دو پاسخ متفاوت‌اند به جدال باطنی و دایمی انسان شرقی. اشعار حاوی امثال و حکم نیز در آثار بشار فراوان است؛ در آن‌ها نیز بشار، هرچند ژرفنگری نکرده اما، توانسته است از ابتذال بگریزد و نکته‌های باریکی خاطر نشان سازد.

۸ - ویژگی اشعار و سخنان


ویژگیِ «طرز» و اسلوب سخن بشار انعطاف آن است؛ وی در قصیده متصنّع و کهنه گر است،
[۷۶] علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۱، ص۳۰۶ به بعد، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
اما در رثای عاشقانه، که زبان جواز آزادی و بی پروایی دارد، شیوه سخن نرم است و با رهایی دلپذیر از قید و بند آشنا می‌شود.
[۷۷] علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، ج۲، ص۵،بیت ۷، الاغانی، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
[۷۸] علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی،بیت ۳، ص ۱۵، ج۱، ص۱۸، بیت ۲، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
سنتی که بشار از شاعران بادیه به میراث برده بود البته همچنان بر او حاکم است؛ وی از بسیاری جهات به «مکتب» حجاز که جلوه آن در اشعار عمر بن ابی ربیعه دیده می‌شود نزدیک است؛ اما بشار در پرتو عوالم درونی و تجربه ناشی از کراهت منظر خود و تماس با جهانی ناسازگار و پردرد و رنج، این سنت را غنا بخشید.

۹ - تأثیر بر شعر نیمه سده دوم


از جایگاه بشار در تأثیر بر شعر نیمه سده دوم، هرچه گفته شود اغراق نخواهد بود. گواه نفوذ او و شعرش اقبال معاصران یا نفرت آنان است. روی‌هم‌رفته بشار مایه فخر و شرف بصره شمرده شده است؛ اشعار او که اغلب با موسیقی خوانده می‌شد، جوانان و زنان را مجذوب می‌ساخت؛ داوری‌هایی که به علمای متبحّری چون ابو عُبَیده، اصمعی، خَلف احمر و بسیاری دیگر نسبت داده شده
[۷۹] علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج ۳، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
ترجمان نظر ارباب فن است؛ از سوی دیگر می‌دانیم که جاحظ چه مایه بر او قدر می‌نهاد
[۸۰] عمرو بن بحرجاحظ، البیان والتبیین، چاپ عبدالسلام محمد هارون. فهرست اعلام).
سرانجام، بشار در شاعران نسل پس از خود تأثیری ژرف بر جای گذاشت؛
[۸۱] عباس محمود عقّاد، مراجعات فی الادب و الفنون، قاهره ۱۹۲۵، ص ۱۱۹ـ ۱۵۸.


۱۰ - فهرست منابع


(۱) ابن خلکان، وفیات الاعیان، قاهره ۱۳۱۰، ج ۱، ص ۸۹ـ۹۰، چاپ عبدالحمید، قاهره، ج ۱، ۲۴۵، ش ۱۱۰.
(۲) ابن قتیبه، عیون الاخبار.
(۳) ابن قتیبه، کتاب الشعر و الشعراء، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۰۰، ص ۴۷۶ـ۴۷۹، فهرست.
(۴) ابن ندیم، کتاب الفهرست، چاپ فلوگل، لایپزیگ ۱۸۷۱ـ۱۸۷۲.
(۵) علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
(۶) عمرو بن بحرجاحظ، البیان والتبیین، چاپ عبدالسلام محمد هارون.
(۷) (احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، مدینه، بی تا، ج ۷، ص ۱۱۲ـ ۱۱۸).
(۸) محمد بن جریر طبری، تاریخ الرسل والملوک، قاهره.
(۹) حسن بن عبدالله عسکری، دیوان المعانی.
(۱۰) محمد بن عمران مرزبانی، الموشّح، ص ۲۴۶ـ۲۵۰.
(۱۱) مقالات و تک نگاشته‌های عربی: احمد حسنین، بشّار بن برد، شعره و اخباره، قاهره ۱۹۲۵، ص ۱۰۹.
(۱۲) حمصی، «بشّار بن برد»، الرّعد، (۱۹۴۹)، ص ۴۷ـ۷۶.
(۱۳) طه حسین، حدیث الاربعاء، ج ۱، ص ۲۳۲ـ۲۴۲.
(۱۴) عباس محمود عقّاد، مراجعات فی الادب و الفنون، قاهره ۱۹۲۵، ص ۱۱۹ـ ۱۵۸.
(۱۵) عبدالقادر مغربی، در مجله المجمع العلمی العربی، ج ۹ (۱۹۲۹)، ص ۷۰۵ـ۷۲۲.
(۱۶) حسین منصور، بشّار بین الجدّ و المجون، قاهره ۱۹۳۰.
(۱۷) حنّا نمر، بشّار بن برد، حمص ۱۹۳۳.
(۱۸) محمد نویهی، شخصیة بشّار، قاهره ۱۹۵۷، ص ۲۷۰.
(۱۹) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Literatur , Leiden ۱۹۴۳-۱۹۴۹, Supplementband , ۱۹۳۷-۱۹۴۲, I, ۴۰;.
(۲۰) Di Matteo, Le Poesia arabe nel I secolo degli `Abba  sidi, Palermo ۱۹۳۵, ۹-۱۲۴;.
(۲۱) F Gabrieli, Appunti su BiB, in BSOS , IX (۱۹۳۷) , ۵۱-۶۳;.
(۲۲) A Mez, The Renaissance of Islam, tr Salahuddin Khuda Bukhsh and D S Margoliouth, London ۱۹۳۷;.
(۲۳) Ch Pellat, Le milieu bas ¤ rien et la formation de G § a  h ¤ iz , Paris ۱۹۵۳, ۱۷۶-۱۷۷, ۲۵۶-۲۵۹ and index;.
(۲۴) G Vadja, Les Zindiq au dإbut de la pإriode abbaside, in RSO, XVII (۱۹۳۷) , ۱۷۳-۲۲۹;.

۱۱ - پانویس

 
۱. ↑ علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۱۳۵، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
۲. ↑ علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۱۴۳ـ۱۴۴ به نقل از منبعی بَصْری، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
۳. ↑ علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۱۴۳ـ۱۴۵، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
۴. ↑ علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، ج۳، ص۱۹۷و۲۳۶، الاغانی، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
۵. ↑ علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۱۹۰، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
۶. ↑ حسن بن عبدالله عسکری، دیوان المعانی، ج۱، ص۲۹۱ـ۳۰۳.
۷. ↑ حسن بن عبدالله عسکری، دیوان المعانی، ج۱، ص۳۰۶ به بعد.
۸. ↑ علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۲۱۳، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
۹. ↑ حسن بن عبدالله عسکری، دیوان المعانی، ج۱، ص۱۳۶.
۱۰. ↑ محمد بن عمران مرزبانی، الموشّح، ج۱، ص۲۴۷ـ۲۴۸، ص ۲۴۶ـ۲۵۰.
۱۱. ↑ علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۱۶۵ـ۱۶۷، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
۱۲. ↑ علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۲۰۷، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
۱۳. ↑ علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۱۷۴ـ۱۷۵، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
۱۴. ↑ علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۲۳۰، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
۱۵. ↑ علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۱۵۳، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
۱۶. ↑ علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۱۵۹، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
۱۷. ↑ علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۱۸۸، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
۱۸. ↑ علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۲۱۲، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
۱۹. ↑ علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۲۳۹، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
۲۰. ↑ حسن بن عبدالله عسکری، دیوان المعانی، ج۱، ص۲۵۷.
۲۱. ↑ حسن بن عبدالله عسکری، دیوان المعانی،قصیده ۲۹ بیتی، ج ۲، ج۱، ص۲۷۵، ص ۲۴.
۲۲. ↑ علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۱۶۹ به بعد، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
۲۳. ↑ علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۱۷۰، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
۲۴. ↑ علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۱۸۵ـ۱۸۶، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
۲۵. ↑ علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۲۳۳، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
۲۶. ↑ علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۱۳۷، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
۲۷. ↑ علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۲۰۵، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
۲۸. ↑ علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۲۲۳، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
۲۹. ↑ عمرو بن بحرجاحظ، البیان والتبیین، چاپ عبدالسلام محمد هارون. ج ۱، ص ۳۰).
۳۰. ↑ علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۱۳۸ـ۱۳۹، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
۳۱. ↑ علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، ج۱، ص۱۷۴ـ۱۷۵، الاغانی، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
۳۲. ↑ علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۱۶۶، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
۳۳. ↑ علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۱، ص۲۰۳ـ۲۰۴، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
۳۴. ↑ عمرو بن بحرجاحظ، البیان والتبیین، چاپ عبدالسلام محمد هارون. ج ۱، ص ۱۶
۳۵. ↑ علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۱۴۵، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
۳۶. ↑ علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۲۲۵، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
۳۷. ↑ علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۷، ص۲۳۷، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
۳۸. ↑ علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۱، ص۲۰۱، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
۳۹. ↑ عمرو بن بحرجاحظ، البیان والتبیین، چاپ عبدالسلام محمد هارون. ج ۱، ص ۱۶
۴۰. ↑ عمرو بن بحرجاحظ، البیان والتبیین، چاپ عبدالسلام محمد هارون. ج ۱، ص ۹۷، س ۷
۴۱. ↑ ابن ندیم، ج۱، ص۳۳۸، کتاب الفهرست،س ۱۰، چاپ فلوگل، لایپزیگ ۱۸۷۱ـ۱۸۷۲.
۴۲. ↑ علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، ج۳، ص۲۲۷،س ۱، الاغانی، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
۴۳. ↑ حسن بن عبدالله عسکری، دیوان المعانی، ج۲، ص۲۶۴.
۴۴. ↑ حسن بن عبدالله عسکری، دیوان المعانی، ج۱، ص۲۳۲.
۴۵. ↑ ابن قتیبه، عیون الاخبار، ج۱، ص۴۰.
۴۶. ↑ علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۱۴۷، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
۴۷. ↑ حسن بن عبدالله عسکری، ج۲، ص۳۶،بیت ۳ که متضمن پاک اعتقادیِ راسخ است، دیوان المعانی.
۴۸. ↑ علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۲۴۳ و بعد، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
۴۹. ↑ علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
۵۰. ↑ محمدبن جریر طبری، تاریخ الرسل والملوک، ج۶، ص۴۱۰، قاهره.
۵۱. ↑ علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۲۴۷ـ۲۴۸، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
۵۲. ↑ علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۲۴۷ـ ۲۴۹، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
۵۳. ↑ احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۷، ص۱۱۸، مدینه، بی تا، ج ۷، ص ۱۱۲ ۱۱۸    
۵۴. ↑ ابن خلکان، وفیات الاعیان، ج۱، ص۸۸، قاهره ۱۳۱۰، ج ۱، ص ۸۹ـ۹۰، چاپ عبدالحمید، قاهره، ج ۱، ۲۴۵، ش ۱۱۰.
۵۵. ↑ عمرو بن بحرجاحظ، البیان والتبیین، چاپ عبدالسلام محمد هارون. ج ۱، ص ۴۹)
۵۶. ↑ علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۱۳۷، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
۵۷. ↑ علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۱۶۴، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
۵۸. ↑ علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۹، ص۱۱۲، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
۵۹. ↑ علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۹، ص۱۷۰، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
۶۰. ↑ علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۹، ص۱۸۹، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
۶۱. ↑ حسن بن عبدالله عسکری ، دیوان المعانیدیوان، ج ۱، ص ۳۰۹
۶۲. ↑ ابن ندیم، کتاب الفهرست، ج۱، ص۱۴۴، چاپ فلوگل، لایپزیگ ۱۸۷۱ـ۱۸۷۲.
۶۳. ↑ ابن ندیم، کتاب الفهرست، ج۱، ص۱۴۷، چاپ فلوگل، لایپزیگ ۱۸۷۱ـ۱۸۷۲.
۶۴. ↑ ابن ندیم، کتاب الفهرست،ص۱۵۹، چاپ فلوگل، لایپزیگ ۱۸۷۱ـ۱۸۷۲.
۶۵. ↑ ابن ندیم، کتاب الفهرست، ج۱، ص۱۶۹، چاپ فلوگل، لایپزیگ ۱۸۷۱ـ۱۸۷۲.
۶۶. ↑ علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۲، ص۶۶، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
۶۷. ↑ علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۱۸۸، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
۶۸. ↑ علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۲۰۲، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
۶۹. ↑ علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۲۳۱، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
۷۰. ↑ علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۱، ص۲۰۷، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
۷۱. ↑ بشّاربن برد، شعره و اخباره، قاهره ۱۹۲۵، ص ۱۰۹.
۷۲. ↑ علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۱۵۵، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
۷۳. ↑ علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۱۶۵، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
۷۴. ↑ علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۱۸۲، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
۷۵. ↑ علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۲۰۰، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
۷۶. ↑ علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۱، ص۳۰۶ به بعد، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
۷۷. ↑ علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، ج۲، ص۵،بیت ۷، الاغانی، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
۷۸. ↑ علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی،بیت ۳، ص ۱۵، ج۱، ص۱۸، بیت ۲، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
۷۹. ↑ علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج ۳، قاهره ۱۳۴۵ـ، ج ۴، ص ۱۵، ۲۸ـ۲۹، ۳۳ـ۳۴، ۷۰ـ۷۲، ج ۶، ص ۲۲۷، ۲۲۹، ۲۳۲ و جداول.
۸۰. ↑ عمرو بن بحرجاحظ، البیان والتبیین، چاپ عبدالسلام محمد هارون. فهرست اعلام).
۸۱. ↑ عباس محمود عقّاد، مراجعات فی الادب و الفنون، قاهره ۱۹۲۵، ص ۱۱۹ـ ۱۵۸.


۱۲ - منبع

دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله « ابومعاذ بشار بن برد»، شماره۱۳۶۵.    


رده‌های این صفحه : تراجم | درگذشتگان سال 167 (قمری) | شاعران عرب




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.